Njëzet e pesë vite nga egzodi dhe ndjekja masive nga trojet e tyre e mbi një milion shqiptarëve, fragment i marrë nga romani ”Pyelli i cuditshëm” i Sokol Demakut, kushtuar vuajtjeve, dhunës dhe gjenocidit serb në popullatën e pafajshme shqiptare në Kosovë. Ky është vetem një tregim i personazhit kryesor Shahës me tre fëmijëet e saj dhe burrin.Romani është botua në gjuhën suedeze por një vit më vonë është përkthye edhe në gjuhen shqipe.
Një udhëtim i frikshëm
Ishte pranvera, stina më e mirë e vitit. Por jo për ne shqiptarët. Nuk kishim asnjë mbështetje, as të ardhme nuk shihnim, as fuqi për të ndryshuar asgjë nuk kishim. Moti ishte ashtu siç e ndjenim ne: mbrëmje të ftohta, ditë me re, shumë shi.
Herët në mëngjes u dëgjuan bubullima topash. Rrugët ishin bosh, përveç policisë dhe tankeve që kontrollonin qytetin. Nuk kishte njeri jashtë, askush nuk guxonte të dilte. As për të marrë ajër të pastër.
Një të hënë në mbrëmje policia kishte vizituar banorët shtëpi më shtëpi dhe kishte njoftuar qytetarët se të gjithë shqiptarët duhet të largohen të martën pasdite. Do të na merrnin me autobus.
Të nesërmen na mblodhën në shesh. Fëmijë, të moshuar, gra dhe të rinj. Shumë qanin.
Ne ishim të zemëruar. Të zemëruar me ata që ishin arsyeja pse Perëndimi hodhi bomba për Kosovën, te zemëruar me politikanët. Ishin ata që donin të vrisnin dhe të zhduknin të gjithë ata që flasin shqip.
U dëgjuan të shtëna.Të gjithë heshtën, edhe fëmijët që qanin.
Policë kudo. Ata kishin armët në dorë. Në fillim mendova se do të përdornin armët kundër turmës, pastaj pashë se morën një djalë që rezistoi. E kanë shkelmuar dhe e kanë rrahur me shkopinj gome.
Ai ishte i fortë.
E çuan në një makinë policie dhe u larguan.
Në orën njëmbëdhjetë mbërriti autobusi i parë. Nga larg mund të shiheshin disa autobusë që vinin njëri pas tjetrit.
Kur mbusheshin autobusët niseshin dhe shkonin në destinacione të ndryshme dhe askush nuk e dinte se ku do të shkonte autobusi ku ata hipnin. Disa do të shkonin në kufirin maqedonas, të tjerët në stacionin e trenit në Fushë – Kosovë.
Qytetarët u ndanë në grupe. Unë dhe familja ime përfunduam në grupin e fundit. Na u desh të prisnim deri në orën katër pasdite para se të na vinte radha.
Çfarë do të ndodhte me ne, ku do të shkonim?
Si do të shkojë udhëtimi dhe kë do të takojmë rrugës për në kufirin maqedonas?
Këto ishin pyetje për të cilat ne nuk mund të merrnim përgjigje në atë kohë. Kishte lot që nuk thaheshin kurrë. Ata vinin nga zemra, nga brenda njerëzve.
Shoferi i autobusit na thirri. Ai fliste shqip, por ndoshta ishte serb. Ai shpjegoi me dashamirësi se gjithçka do të shkonte mirë, se udhëtimi do të shkonte mirë. Na duhej vetëm të qetësoheshim dhe ta dëgjonim atë.
-Nuk ka asnjë rrezik, unë vozis me kujdes dhe shpresojmë se mund ta menaxhojmë këtë pa incidente.
Hymë në autobus.
Dikush kishte derdhur karburant në dysheme.
U bë nxehtë shpejt atje.
Autobusi u nis.
Tani ata e kishin boshatisur qytetin. Ndoshta dikush kishte mbetur, njerëz që nuk donin të iknin nga shtëpitë e tyre dhe kështu ishin fshehur.
U ula në autobus me Mensurin në krahë. Isaku, Menti dhe Meda ishin ulur pranë përballë meje. Isha e shqetësuar për ne, për familjen time. Po unë mjera Shaha ku do të shkoja, si do të vazhdoja nëse do t’u ndodhte diçka? Kur arritëm në Fushë-Kosovë, autobusi ndaloi. Dyert u hapën dhe tre ushtarakë hynë në autobus.
Ata ishin të dehur, por dinin shqip dhe filluan të pyesin se kush jemi dhe nga kemi ardhur. Doja të mbroja Isakun dhe fëmijët e mi. Por si ta bëja këtë? Ushtarët e dehur mund të bënte çfarë të donin, askush nuk mund t’i ndalte.
Shoferi i autobusit dukej se e kuptonte frikën tonë. Kur askush tjetër nuk guxoi të thoshte asgjë, ai detyroi ushtrët të largoheshin nga autobusi.
Udhëtimi vazhdoi.
Kur arritëm në Prishtinë, ushtria dhe policia ishin të dukshme. Por ende nuk ishte si qyteti që lamë, këtu kishte një mundësi për të jetuar jetën ende. Njerëzit ishin në rrugë, po vozisnin, punonin.
Jashtë qytetit, tanket mund të shiheshin në fusha. Ata ishin përgatitur për sulme nga avionët e NATO-s. Ushtarët ishin kudo. Ata ruanin autostradën dhe të gjitha urat. Në Kaçanik na urdhëruan të ndalonim. Një oficer hyri dhe pyeti serbisht se nga ishim. Shoferi i autobusit u përgjigj se ne vinim nga Prishtina dhe po shkojmë në kufi me Maqedoninë.
Oficeri u tha disa të rinjve të zbrisnin nga autobusi. Më dukej sikur i gjithë gjaku më iku nga trupi. Nuk mund të thoja asgjë. Gjithçka që ndjeva ishte shqetësimi se oficeri do të ma merrte familjen. Dhe nëse kjo do të ndodhte, çfarë do të thoja dhe çfarë do të bëja?
Të rinjtë zbritën nga autobusi. Dëgjova oficerin që i pyeste se çfarë ata kishin me vete. Mos kishin para, apo ndoshta ndonjë aparat fotografik?
-Jo, nuk kemi.
-Çfarë të bëj me ju atëherë? Nëse doni të shkoni më tej, duhet të paguani pesëqind marka gjermane. ’
Njëri nga të rinjtë futi dorën në xhep dhe nxori disa kartëmonedha.
-Ja, paratë tuaja!
Oficeri qeshi.
-Nuk i dua! Duhet t’i paguani në kufirin maqedonas. Do të takoni tre policë, janë ata që duhet t`i paguani.
Po i afroheshim kufirit. Fshatrat ishin bosh, askush nuk lëvizte.
Por ne ishim të gjithë aty, shpejt e kishim bërë rrugën e rrezikshme.
Arritëm. Kur dolëm nga autobusi, disa policë vinin drejt nesh. I riu që i kishte treguar më parë oficerit paratë i nxori sërish pesëqind markat gjermane.
-Po urdhëroni! – u tha ai me ironi.
Nuk i pamë më policët.
En fruktans resa
Det var vår, den bästa årstiden. Men inte för oss, albanerna. Vi hade inget stöd, ingen framtid, ingen kraft att förändra något. Vädret var som vi kände oss: kalla kvällar, mulna dagar, mycket regn.
Tidigt på morgnarna hördes kanoner dundra. Det var tomt på gatorna utöver poliser och stridsvagnar som kontrollerade staden.
Det fanns ingen utomhus, ingen vågade gå ut. Inte ens för att få i sig frisk luft.
En måndagskväll gick polisen från hus till hus och meddelade medborgarna att alla albaner måste flytta därifrån innan tisdag eftermiddag. Vi skulle bli hämtade med buss.
Dagen efter samlades vi på torget. Både barn, äldre, kvinnor och unga män. Många grät.
Vi var arga. Arga på dem som var anledningen till att väst fällde bomber mot Kosovo, arga på politikerna. Det var de som ville döda och föra bort alla som pratar albanska.
Skott hördes. Alla blev tysta, även de gråtande barnen.
Överallt poliser. De hade vapen i hand. Först trodde jag att de skulle använda vapnen mot folkmassan, sedan såg jag att de tagit en kille som gjort motstånd. De sparkade och slog honom med batonger.
Han var stark.
De förde honom till en polisbil och körde iväg När klockan var elva kom den första bussen. På avstånd syntes flera bussar som var på väg hit.
Bussarna skulle åka till olika destinationer och ingen visste vart bussen de klev på skulle åka. Några skulle åka till den makedonska gränsen, andra till tågstationen i Fushë Kosovë.
Invånarna delades in i grupper. Jag och min familj hamnade i den sista gruppen. Vi fick vänta till klockan fyra på eftermiddagen innan det var vår tur.
Vad skulle hända med oss, vart skulle vi ta vägen? Hur kommer resan att gå och vilka kommer vi att träffa under färden till den makedonska gränsen?
Det var frågor som vi just då inte kunde få svar på. Det var tårar som aldrig skulle torka. De kom från hjärtat, från människornas inre.
Busschauffören ropade på oss. Han talade albanska men var troligtvis serb. Vänligt förklarade han att allt skulle bli bra, att resan skulle gå bra. Vi behövde bara lugna oss och lyssna på honom.
– Det är ingen fara, jag kör försiktigt och så hoppas vi att vi klarar av detta utan incidenter.
Vi klev på bussen. Någon hade spillt bränsle på golvet.
Det blev snabbt varmt därinne. Bussen rullade iväg.
De hade nu tömt staden. Kanske hade några stannat, personer som inte ville flytta från sina hem och därmed hade gömt sig.
Jag satt i bussen med Mensur i famnen. Isak, Ment och Meda hade tagit plats i sätena bredvid och framför mig. Jag var orolig för oss, för min familj. Vart skulle jag ta vägen, hur skulle jag gå vidare om det hände dem något?
När vi kom till Fushë Kosovë stannade bussen. Dörrarna öppnades och tre militärer klev på. De var berusade, men kunde albanska, och började fråga vilka vi var och varifrån vi kom.
Jag ville skydda Isak och mina barn. Men hur skulle jag göra det? Militärerna kunde göra vad de ville, ingen kunde stoppa dem.
Busschauffören verkade förstå vår rädsla. När ingen annan vågade säga något så fick han militärerna att lämna bussen.
Resan fortsatte.
När vi kom till Pristina syntes militär och polis. Men det var ändå inte som i staden vi lämnat, här fanns ett liv att leva. Folk var ute på gatorna, de körde bil, arbetade.
Utanför staden syntes stridsvagnar på åkrarna. De hade förberett sig inför attacker från Nato-plan. Soldater fanns överallt. De bevakade motorvägen och alla broar. Vid Kacanik blev vi beordrade att stanna. En officer klev in och frågade på serbiska varifrån vi kom. Busschauffören svarade att vi kom från Pristina och skulle vidare mot gränsen till Makedonien.
Officeraren sa åt några ungdomar att gå ut från bussen.
Det kändes som om allt blod rann ur min kropp. Jag kunde inte se något. Allt jag kände var oro att officeraren skulle ta min familj. Om det hände, vad skulle jag säga och göra?
Ungdomarna klev av bussen. Jag hörde att officeraren frågade dem om vad de hade med sig. Hade de pengar, kanske en kamera?
– Nej, det har vi inte.
– Vad ska jag då göra med er? Om ni vill komma vidare måste ni betala femhundra tyska mark.
En av ungdomarna lade handen i fickan och tog fram några sedlar.
– Här, dina pengar!
Officeraren skrattade.
– Jag vill inte ha dem! Ni ska betala dem vid den makedonska gränsen. Ni kommer att möta tre poliser, det är dem ni ska betala.
Vi närmade oss gränsen. Byarna var tomma, ingen rörde sig.
Men vi var alla där, vi hade snart klarat av den farliga resan.
Vi kom fram. När vi lämnade bussen gick några poliser mot oss. Ungdomen som tidigare visat sina pengar för officeraren tog fram de femhundra tyska marken igen.
– Ja, varsågod! sa han ironiskt.
Vi såg aldrig poliserna igen.