Përgatiti: Gladiola Jorbus
Gjuha dhe kultura sami në Suedi
Gjuha sami, e folur nga populli indigjen sami në veri të Evropës është një thesar i vërtetë kulturor, i lidhur ngushtë me natyrën. Në Suedi, samët jetojnë kryesisht në rajonet veriore të njohura si Sápmi. Kjo gjuhë, e cila numëron disa dialekte ka një fjalor jashtëzakonisht të
pasur, sidomos të përshkruarit e natyrës dhe të dukurive mjedisore.
Një karakteristikë unike e gjuhës sami është se ajo ka fjalë që përshkruajnë koncepte specifike që nuk gjenden lehtë në gjuhë të tjera, veçanërisht ato që lidhen me renë (dre) dhe stinët. Kjo për shkak se kultura sami historikisht është bazuar në blegtorinë e dreve. Për shembull, ka fjalë që përshkruajnë ngjyrat, formën dhe cilësinë e qimet e renes, të cilat tregojnë moshën dhe origjinën e kafshës. Populli sami është popullsia indigjene e Skandinavisë, dhe në Suedi ata njihen zyrtarisht si një minoritet kombëtar. Ky status ligjor është themeluar për të mbrojtur dhe promovuar kulturën, gjuhën dhe mënyrën e jetesës së tyre. Në Suedi, samët kanë një histori të gjatë dhe të vështirë, që përfshin asimilim të detyruar dhe diskriminim. Në vitet e fundit, qeveria ka bërë hapa të rëndësishëm për të njohur të drejtat e tyre dhe për të kompensuar padrejtësitë e së kaluarës.
Të drejtat e popullit Sami
Si një minoritet kombëtar, samët gëzojnë të drejta të veçanta që synojnë ruajtjen e identitetit të tyre kulturor. Disa nga të drejtat kryesore në Suedi përfshijnë:
1. Gjuha: Gjuha sami është një gjuhë zyrtare në disa komuna të veriut. Kjo do të thotë se individët kanë të drejtë të përdorin gjuhën e tyre në kontaktet me autoritetet lokale dhe të marrin shërbime publike në gjuhën sami.
2. Arsimi: Fëmijët sami kanë të drejtë të mësojnë gjuhën dhe kulturën e tyre në shkollë. Ekzistojnë gjithashtu shkolla speciale sami, të cilat ofrojnë arsim bazuar në vlerat dhe traditat e tyre.
3. Vetëqeverisja: Samët kanë parlamentin e tyre, Sametinget, i cili është një organ i zgjedhur që funksionon si një organ këshillimor për qeverinë suedeze. Ai merret me çështje që prekin popullin sami, si kultura, arsimi, dhe e drejta për të mbajtur renë.
4. Të drejtat e tokës: Një nga çështjet më të rëndësishme është e drejta për të përdorur tokën dhe ujin tradicionalisht të lidhur me blegtorinë e renëve. Megjithëse kjo e drejtë është e garantuar, ajo shpesh përplaset me interesat e industrisë minerare, pylltarisë dhe ndërtimeve, duke shkaktuar debate të vazhdueshme. Statusi i tyre si minoritet kombëtar dhe të drejtat që gëzojnë, janë pjesë e përpjekjeve për të siguruar që kultura unike sami të vazhdojë të lulëzojë në Suedi.
Fjalë për natyrën që s`përkthehen dot
Një nga shembujt më të shkëlqyer të thellësisë së gjuhës sami janë fjalët që lidhen me natyrën. Këto fjalë shpesh përshkruajnë nuanca dhe specifika që kërkojnë fraza të tëra për t'u shpjeguar në gjuhë të tjera.
-Čuovggat: Kjo fjalë përdoret për të përshkruar një dritë të fortë, por jo verbuese, që reflektohet nga bora e freskët në një ditë me diell.
-Guovssahas: Kjo është fjala sami për dritat e veriut, Aurora Borealis.
-Juoigan (në dialektin sami të veriut): Kjo nuk është thjesht një fjalë, por një formë këngësh tradicionale që imitojnë tingujt e natyrës ose shprehin ndjenjat e thella të një personi.
Populli sami ka rreth 300 fjalë për të përshkruar dëborën. Kjo pasuri gjuhësore dëshmon rëndësinë e saj të madhe në jetën e tyre, pasi cilësia dhe lloji i borës ndikojnë drejtpërdrejt në lëvizjen, gjuetinë dhe ruajtjen e dreve.
-Muotka: Borë e thellë dhe e butë.
-Seana: Një shtresë e hollë bore.
-Čahki: Borë e ngjeshur dhe e fortë.
-Rievssatmuotka;: Borë që është aq e thellë sa një dhelpër mund të ngrihet.
-Geardn Borë që bie ngadalë dhe me shumë kokrra.
-Čuorbu: Një shtresë bore e ngurtësuar nga era, që i bën të vështirë për renët të arrijnë ushqimin.
-Skábma: Fjala për natën polare, ku dielli nuk ngrihet fare, një periudhë e errët por shpesh plot me borë.
-Sáhpán: Borë e thellë dhe e re, e cila lëviz kur ecën mbi të. Kjo pasuri fjalori tregon se gjuha sami nuk është thjesht një mjet komunikimi, por një pasqyrë e thellë e marrëdhënies së një populli me mjedisin e tij. Për ta, bora nuk është vetëm borë, por një element me cilësi dhe ndryshime të panumërta, secila me një emër specifik.
Karakteristikat kryesore të Joik
Joik është një formë e lashtë e këngës tradicionale e popullit Sami, dhe ndryshon thellësisht nga mënyra se si i kuptojmë këngët në kulturën perëndimore. Joik nuk është thjesht një këngë për diçka, por është një përpjekje për të krijuar dhe për të sjellë në jetë thelbin e asaj gjëje. Kur një person bën "joik" për një tjetër person, ai nuk e
përshkruan atë thjesht me fjalë. Nëpërmjet ritmit, melodisë dhe tonalitetit, ai përpiqet të krijojë një portret muzikor që kap thelbin, karakteristikat dhe personalitetin e atij individi. E njëjta gjë vlen edhe për kafshët, malet, liqenet etj.
– Lidhja me natyrën dhe shpirtin: Joiku është thellësisht i rrënjosur në besimet e lashta shamanike të samëve. Ajo shërben si një urë midis botës së njerëzve dhe asaj të shpirtrave, duke ndihmuar në lidhjen me natyrën dhe mjedisin.
-Identiteti: Shumë samë kanë një "joik" personal, që shërben si një lloj emri muzikor i tyre. Ky joik u jepet shpesh në lindje dhe ndryshon e zhvillohet me kalimin e kohës.
– Struktura: Ndryshe nga këngët tradicionale me strofa, joik shpesh ka një strukturë rrethore, pa fillim dhe pa fund. Ai mund të vazhdojë për sa kohë dëshiron këngëtari, duke u mbushur me emocion.
– E vështirë për tu përkthyer: Pjesa më e madhe e fuqisë së joik qëndron te tingulli dhe emocionet që ai përcjell, jo te fjalët. Shumë joik tradicionalë përdorin pak fjalë, duke u mbështetur te tingujt, ritmi dhe vokalizimet që imitojnë natyrën.
Në thelb, joik; është një gjuhë shpirtërore dhe kulturore që përdoret për të qenëdiçka, jo për të kënduar përdiçka. Është një trashëgimi e vyer që i ka mbijetuar shekujve dhe mbetet një pjesë thelbësore e identitetit sami.
Shamanët dhe daullet e shenjta
Një figurë qendrore në këtë besim ishte Noaidi, ose shamani. Noaidi shërbente si ndërmjetës midis botës së njerëzve dhe asaj të shpirtrave. Përmes gjendjeve të trancës, ai mund të udhëtonte në botën e shpirtrave për të shëruar të sëmurët, për të mbrojtur renët, ose për të parashikuar të ardhmen.
Një nga mjetet më të rëndësishme të Noaidi-t ishte daullja e tij eshenjtë. Këto daulle, të punuara me kujdes, kishin figura të pikturuara që përfaqësonin perëndi, njerëz, kafshë dhe fenomene natyrore. Shamani i përdorte ato për të hyrë në gjendje ekstaze dhe për të lexuar
simbolet e tyre, duke kërkuar udhëzime nga bota e shpirtrave. Kur krishterimi u përhap në Sápmi, daullet e shumta u shkatërruan nga misionarët, të cilët i konsideronin mjetet e djallit, por fatmirësisht disa prej tyre mbijetuan dhe ruhen sot nëpër muze.
Kjo pasqyrë e fesë së lashtë sami na tregon një kulturë që jetonte në harmoni me mjedisin, duke besuar se çdo gjë ishte e gjallë dhe e lidhur shpirtërisht. Është një dëshmi e thellësisë së filozofisë së tyre dhe lidhjes së tyre të veçantë me natyrën.
BURIME
– Studime mbi gjuhën dhe kulturën sami nga universitete nordike
– Literatura etnografike dhe antropologjike për Sami
